(Bu məqaləyə sərf edəcəyiniz vaxt; 2dəqiqə)

 

Heç konsantre olmaqda çətinlik çəkmisinizmi? Yerində oturmaqda çətinlik çəkmisinizmi? Söhbət zamanı başqalarının sözünü kəsmisiniz?  Zədələnmə ehtimalına baxmayaraq impulsiv davranmısınız?

 Əksər insanlar – uşaqlar və böyüklər – zaman-zaman bütün bu çətinlikləri yaşasalar da, diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozğunluğu (ADHD) ilə yaşayan insanlar daim bu kimi problemlərlə üzləşirlər.

 

 ADHD simptomları fəaliyyətlərinizə təsir edir və uşaqların inkişafına mane ola bilir.

 Beləliklə, əgər fikirləşirsiniz sizdə də ADHD var, və sizi narahat edən suallar: Əgər belə olsa, inkişaf edə bilərəmmi?  Daha da pisləşə bilərmi?  Hansı müalicələr mənim üçün ən yaxşı olar?

 Bu suallar və narahatlıqlar təbiidir və qeyri-adi deyil.  Doğru məlumatla siz ADHD-nin nə olduğunu və necə öhdəsindən gələ biləcəyinizi öyrənə bilərsiniz.

 

 ADHD Nədir?

 ADHD , davranış tərzinizə təsir edən ümumi bir nöro-inkişaf pozğunluğudur. Simptomları, davamlı diqqətsizlik, diqqəti cəmləyə bilməmə, hiperaktivlik və ya impulsiv davranışlar daxildir.  Bu sizi gündəlik fəaliyyətinizdə və bacarıqlarınızı inkişaf etdirməkdə çətinliklərlə üzləşməyə səbəb ola bilər.

 ADHD adətən uşaq vaxtlarda – təxminən 6-12 yaşlarında diaqnoz qoyulur, lakin simptomlar hər yaşda özünü göstərə bilər.

 Gecikmiş ADHD diaqnozu uşaqlıqdan bəri simptomların olmadığından deyil yalnış diaqnoz, ya da valideyinlərin səhlənkarlığından irəli gələ bilər.

 Araşdırılmalara görə uşaqların təxminən 11%-i, yeniyetmələrin 8,7%-i və böyüklərin 4,4%-i ADHD əlamətləri ilə yaşayır.  Qadınlara nisbətən kişilərdə daha çox bu diaqnoz qoyulur.

 Hər kəs ADHD-ni eyni şəkildə yaşamır.Sizdə olan ADHD növündən və simptomlarınızdan asılı olaraq, ümumi  forması bunlardır:

• hiperaktivlik:hərəkətlilik, həddindən artıq danışmaq və ya narahatlıq.
• impulsivlik: öz növbənizi gözləməkdə və ya çağırışlara boyun əyməkdə çətinliklər, Söhbətlərə və ya oyunlara icazəsiz daxil olmaq və ya müdaxilə etmək.

 Sizdə həm hiperaktivlik, həm də impulsivlik əlamətləri ola bilər.

 

 AHDH simptomları

 AHDH hərkəsdə fərqli analiz edilə bilir.

 DSM-5-də spesifikatorlar adlanan ADHD-nin üç əsas növü var:

• Diqqətsizlik ( inattentive) ADHD:Bu tip simptoma malik olanlar ilk növbədə diqqəti bir işə yönəltməkdə və ya diqqəti cəmləməkdə çətinlik çəkirlər.  Asanlıqla diqqəti yayınmaya meyilli olurlar. Bu insanlarda Hiperaktivlik əlamətləri adətən olmur.
• Hiperaktiv-impulsiv( Hyperactive-impulsive)ADHD:Bu tip əsasən ifrat, həddindən artıq və  pozucu davranış və aşağı impulsiv davranış formasında özünü göstərə bilir. Bu vəziyyətdə diqqət dağınıqlığı və ya diqqəti toplamaqda çətinliyi nadir hallarda müşahidə olunur.  Bu, ADHD-nin ən az yayılmış növüdür.
• Qarışıq(combined) ADHD:Ən ümumi növüdür. Həm diqqətsiz, həm də hiperaktiv-impulsiv tiplərin simptomlarını daşıyır.

 

  ADHD digər simptomları:

•  unutqanlıq
• asanlıqla diqqəti yayındırmaq
• şeyləri itirmək və ya yanlış yerləşdirmək
• ani və ya impulsiv davranış
• xüsusi və ümumi  fəaliyyətlərə motivasiya olmaması
• tapşırıqları planlamaq və  tamamlamaqda çətinlik çəkmək.
• göstərişlərə əməl edə bilməmək.
• daim bir fəaliyyətdən digərinə keçmək.
• sizi və ya başqalarını təhlükə altına qoya biləcək davranışlarla məşğul olmaq
• söhbətə diqqət yetirməkdə çətinlik çəkmək.

 

 ADHD-nin səbəbləri və diaqnozu

 Yetkinlərdə və ya uşaqlarda ADHD-nin dəqiq səbəbi hələ məlum deyil.  Mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu, ehtimal ki, aşağıdakı amillərin birləşməsidir:

• Genetika
• beyin inkişafı
• erkən həyat təcrübələri
• birgə baş verən şərtlər
• beyin xəsarətləri

 

ADHD diaqnozu üçün uzi və ya laboratoriya kimi xüsusi testlər yoxdur.  Ancaq bir neçə psixoloji test var. Ümumiyyətlə bir mütəxəssis ilə bir neçə seans keçirdikdən sonra diaqnoz qoyulur.

 

  ADHD və autizm əlaqəlidirmi?

 Həm ADHD, həm də Autizm Spektr Pozğunluğu (ASD) neyro inkişaf pozğunluqlarıdır. Bu o deməkdir ki, onlar beyninizə və mərkəzi sinir sisteminə xüsusi şəkildə təsir edir. Bu, onların eyni və ya paralel simptomlara malik olduğu demək deyil.

 Fərqli diaqnozlara baxmayaraq, ADHD və autizm əlamətləri bəzən üst-üstə düşür. Əslində, tədqiqatlar göstərir ki, ADHDolan təxminən hər 8 uşaqdan birində ASD diaqnozu alıb.

 Bu birgə baş vermənin dəqiq səbəbi hələ aydın deyil.

 

  ADHD və bipolyar pozğunluq eynidirmi?

 ADHD və bipolyar pozğunluq da iki ayrı və fərqli psixi sağlamlıq vəziyyətidir, lakin bəzən üst-üstə düşür.

 2021-ci il araşdırmasına əsasən, ADHD olan 13 böyükdən 1-nin də bipolyar pozğunluq diaqnozu aldığını müəyyən etdi.

 Eyni araşdırma göstərir ki, bipolyar pozğunluğu olan hər 6 böyükdən 1-ə də ADHD diaqnozu qoyulub.

 

  ADHD olan insanlar narahatlıq, əndişə əlamətləri ilə yaşayırlarmı?

 ADHD olan bəzi uşaqlar və böyüklər narahatlı, əndişə, qayğı pozğunluqlarının əlamətlərini yaşayırlar, baxmayaraq ki, ikisi arasında fərq var.

 Əgər ADHD ilə yaşayırsınızsa, bu vəziyyətin simptomları ilə narahatlıq əlamətlərini ayırd etmək çətin ola bilər.

 ADHD əsasən davranışlarınıza və bir işə diqqət yetirmə qabiliyyətinə təsir göstərir. Digər tərəfdən, narahatlıq,əndişə qayğı pozğunluğu əsasən sıx narahatlıq və qorxu hisslərinə aiddir.

Fərqlərə baxmayaraq, iki vəziyyətin simptomlarının təxminən 25% hallarda üst-üstə düşdüyü təxmin edilir.

 

  ADHD müalicə edilə bilərmi ?

 Hansı yaşda diaqnoz qoyulmasından asılı olmayaraq, ADHD müalicə edilə bilər və simptomlar idarə edilə bilər.

 ADHD kortəbii olaraq “böyüyən” bir şey deyil. Əksər hallarda bir sağlamlıq mütəxəssisinin köməyi tələb olunur.

 ADHD  üçün ümumi müalicə seçimlərindən bəziləri bunlardır:

•  Dərman
• Psixoterapiya
• Davranışın idarə edilməsi
• Bir çox hallarda, hamısının birləşməsi lazımdır.

 ADHD və digər psixi sağlamlıq şərtləri ilə yaşayırsınızsa, sağlamlıq komandanız ilk növbədə sizə ən çox təsir edən simptomları həll etmək istəyə bilər.

 ADHD olan uşaqlar tez-tez davranış terapiyasına və dərmanlara əsaslanan müalicələrdən keçirlər.  Baxmayaraq ki, bu, işin təfərrüatlarından asılıdır. Uşağınızın pediatrını söhbətə cəlb etmək sizə onlar üçün ən yaxşı seçimlər haqqında əlavə məlumat verə bilər.

 Həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə ADHD-ni müalicə etmək üçün istifadə edilən bir çox reçeteli dərmanlar və reseptsiz seçimlər var.

 Həkim, psixiatr və ya pediatr, sizin və simptomlarınız üçün ən uyğun olanı tapmaq üçün adətən müxtəlif dərmanlar və dozaları sınayacaq.

 Proses bəzən uzun bir müddət çəkə bilər.

 Müalicənizlə bağlı səbirsiz və ya narahat olmaq təbiidir. Siz hətta ADHD dərmanlarının şəxsiyyətinizi dəyişdirəcəyini və ya sizə başqa yollarla təsir edib-etməyəcəyini düşünə bilərsiniz. Bunun belə olacağına dair heç bir sübut yoxdur.

 

  Özünə qulluq strategiyaları.

 Yeni bir diaqnoz və seçməli ola biləcəyiniz bütün müalicə variantları qarşısında çaşqınlıq hiss etmək təbiidir.

Buna baxmayaraq, ADHD idarə oluna bilər. Siz də bu prosesin fəal iştirakçısı ola bilərsiniz.

Dərman və müalicəyə əlavə olaraq, öhdəsindən gəlməyinizə kömək etmək üçün özünüz edə biləcəyiniz bir neçə şey var.

 

ADHD müalicəsini dəstəkləməyin bəzi yolları bunlardır:

• Meyvələr, tərəvəzlər və bütün taxıllar kimi çoxlu qidaları ehtiva edən gündəlik balanslı bir pəhriz yemək.
• Gün ərzində çoxlu idman və fəaliyyət edin.
• Kifayət qədər yuxu almaq. Ən azı 7 saat tövsiyə olunur.
• Gəzintiyə çıxmaq və ya hər gün açıq havada vaxt keçirmək.
• Mühitinizi dağınıq saxlamaq
• Televizor, kompüter, planşet və telefonlar da daxil olmaqla ekran vaxtını məhdudlaşdırmaq
• Tapşırıqlarınız və ya xüsusi tarixlər üçün həyəcan siqnalları və xatırlatmalar qurmaq
• Multitasking yerinə yalnız bir şey üzərində işləmək
• Yüksək səs, təqvim pingləri kimi diqqəti yayındıran amilləri məhdudlaşdırmaq və telefonunuzu hər zaman çata biləcəyiniz məsafədə saxlamaq
• Bəzi simptomlarınızı və təcrübələrinizi qeyd etmək üçün siyahı və ya jurnal saxlamaq

 Zamanla və təcrübə ilə siz konsentrasiyanızı artırmağa və impulslarınızı idarə etməyə kömək edən strategiyalar hazırlaya bilərsiniz.

 

  Təcili yardım halları

 ADHD olan hər bir uşaq və böyüklər unikaldır. ADHD kim olduğunuzu deyil, yalnız bəzi hallarda necə davrandığınızı dəyişdirir.

ADHD simptomlarını müalicə etmək üçün bir sağlamlıq mütəxəssisindən kömək istəmək mütləq məsləhətdir. Bunu dərhal etmək çox vacib ola bilər, əgər siz:

• sizin və digər insanların təhlükəsizliyini riskə atan istək və impulslara təslim olmaq istəyirsənsə
• səni və ya başqalarını incitməyi düşünürsənsə
• gündəlik həyatınızda fəaliyyət göstərə bilməyirsənsə
• fiziki simptomlar yaşayırsansa
• depressiya və ya narahatlıq kimi digər şərtlərin simptomları ilə yaşayırsansa ,.