Təbii fəlakətlərdə psixoloji reaksiyalar

Bölgəmiz və əsasən qonşu və qardaş ölkə Türkiyəni nəzərə alaraq dünyanın ən həssas 10 coğrafi bölgəsindən birində yerləşirik və son illərdə təbii fəlakətlər, əsasən zəlzələ, meşə yanğınları və 44 günlük müharibə nəticəsində 25 mindən çox insanımız həlak olub. Təbii fəlakətlər zamanı insanların psixoloji zədələnməsi bir aysberq kimidir ki, böyük bir qismi suyun altında qalır və görünmür. Ölüm və fiziki xəsarətlər aysberqin görünən hissədir. Lakin ömrün sonuna qədər qalan qəzaların əlillik və psixoloji nəticələri bu aysberqin əsas gövdəsini təşkil edir və çox vaxt diqqətdən kənarda qalır. Bu psixoloji yaralar gizli olsa da, bir çox insanların əzab-əziyyətinə, iş və həyat fəaliyyətinin itirməsinə səbəb olur.

Psixoloq doktor Aqil Əhməd tərəfindən hazırlanmış bu məqalə

“Təbii fəlakətlərdə psixoloji reaksiyalar və zərərçəkənlərlə işin əsas prinsipləri” ilə tanışlıq və maarifləndirmə xarakteri daşıyır.

Təriflər və anlayışlar

Fəlakət: Toplumun problemlərlə baş etmə qabiliyyətini aşan ekoloji və psixo-sosial pozğunluq.
Təbii fəlakətlər: daxildir; zəlzələlər, daşqınlar, vulkanlar, tufanlar, tornadolar, qar uçqunları, quraqlıq və istilər, meşə yanğınları, dənizdən quruya şiddətli dalğalar, vəba və və bu kimi yoluxucu xəstəliklərin epidemiyaları.
Qeyri- təbii fəlakətlər: ev yanğını, ölümlə nəticələnən avtomobil qəzası, təyyarə qəzası, piyada keçidlərinin çökməsi, müharibələr, zəhərli kimyəvi maddələrin buraxılması və nüvə qəzaları kimi hadisələr daxildir.
Böhran: Böhran birdən-birə baş verən və bəzən artaraq fərd, qrup və ya cəmiyyət üçün təhlükəli və qeyri-sabit vəziyyətə gətirib çıxaran qalıcı olmayan hadisədir. Böhran elə bir vəziyyət yaradır ki, onun həlli üçün fundamental və fövqəladə tədbirlər görülməlidir.
Xəsarət alan: yaxud zərərçəkən dedikdə təbii və ya qeyri-təbii fəlakətlər nəticəsində fiziki və mənəvi xəsarət almış, ona maddi və mənəvi ziyan dəymiş şəxs nəzərdə tutulur.
Psixi pozğunluqlar: Psixi pozğunluq, fərddə baş verən və distress (ağrılı bir simptom) və ya əlillik (bir və ya bir neçə mühüm fəaliyyət sahəsində pozulma) və ya nəzərəçarpacaq dərəcədə artması ilə müşayiət olunan klinik əhəmiyyətli psixoloji və ya davranış sindromu və yaxud nümunəsi kimi müəyyən edilir. Ölüm, ağrı, narahatlıq və əlillik riski və ya əhəmiyyətli dərəcədə azadlıq itkisi daxildir.
Psixo-sosial dəstək: Müxtəlif təbii və qeyri-təbii fəlakətlər zamanı, zərər çəkmiş insanlara hərtərəfli dəstək göstərmək məqsədi ilə müxtəlif sahələr üzrə mütəxəssislər tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətlərə aiddir.

Fəlakətlər zamanı zərər çəkmiş insanların psixi sağlamlığının əhəmiyyəti

Son illər təbii fəlakətlərdən sonra zərər çəkmiş insanların psixoloji reaksiyalarının, azyaşlılardan tutmuş gənclərə və qocalara tez və vaxtında müalicəsinin vacibliyi bütün tibb işçiləri tərəfindən diqqətə çatdırılır, bu səbəbdən də sağ qalanların psixoloji reaksiyaları ilə məşğul olurlar. Reaksiyaların normallaşdırılması və insanların şəxsi və sosial həyatının keyfiyyətinin aşağı düşməsinə və səmərəliliyinin azalmasına səbəb olan fəsadların baş verməsinin qarşısını almaq məqsədi psixi sağlamlıq mütəxəssislərinin və ekspertlərinin fəaliyyətinin ən mühüm məqsədlərindən biridir. Psixiatr, psixoloq və səhiyyə işçiləri təsirli bölgələrə göndərməkdir.

《Azərbaycan post müharibə dövrü və Türkiyə zəlzələsi statistikası google axtarış》

Fəlakətlərdən sonra psixoloji və davranış reaksiyalarının müxtəlif mərhələləri

Kontakt və ya təsir mərhələsi;
Cəsarət və ya qəhrəmanlıq mərhələsi;
Xoşbəxtliyi və ya kədəri unutma mərhələsi;
Məyusluq və ya reallıqla üzləşmək mərhələsi;
Yenidənqurma və ya bərpa mərhələsi;

Kontakt və ya təsir mərhələsi – (qəzadan sonra ilk bir neçə dəqiqədə baş verir).

Bu mərhələdə insanların çoxu qorxur. Bəzi insanlar şokdadır. İnsanlar çaşqın və çarəsizdirlər və heç bir şey edə bilmirlər. Bu vəziyyət adətən keçici və qısamüddətli olur. Əksər hallarda, bu mərhələ hər hansı bir kömək gəlməzdən əvvəl öz-özünə sona çatır.

İgidlik və ya qəhrəman kimi görünmə mərhələsi – (hadisə baş verdiyi ilk saatlarda və ya günlərdə baş verir).

İnsanlar bir şey etməli olduqlarını və kömək etmək üçün könüllü olduqlarını hiss edirlər. İnsanlar arasında həmrəylik yaranır. İnsanlar çox tolerantlıq və fədakarlıqla hərəkət edir və aidiyyatı qurumlar gələnə qədər özləri çox şeyi edirlər. Zəlzələdən sonra meyitləri dağıntılar altından çıxarmağa başlayırlar.

Bu mərhələdə insanlar kobud hərəkət edə, inzibati-icra maneələrinə əhəmiyyət verməz, əsəbiləşər, özündən çıxa bilərlər.

İgidlik və ya qəhrəmanlıq mərhələsində insanlar öz reaksiyalarını cilovlamağa çalışmalıdırlar. Xəsarət alanların davranışı onların təbii reaksiyası kimi qəbul edilməlidir. İnsanların vəziyyətini, şəraitini başa düşmək lazımdır. Strateji və ağıllı şəkildə insanların fəaliyyətləri düzgün istiqamətləndirilməlidir. Xəsarət alanların ailəsinin və ya onların dostlarının roluna önəm verilməlidir.

Xoşbəxtlik və ya kədərin unutqanlığı mərhələsi – (hadisədən bir həftə və ya bir neçə ay sonra baş verir).

Yardım qüvvələrinin gəlişi və yardımın paylanması ilə eyni vaxtda insanlar ümidlənir və müvəqqəti olaraq rahatlaşır. Bu mərhələdə insanlara kömək etmək çox vacib və faydalıdır və aşağıdakı nəticələrə malikdir:

Psixoloji tarazlığın yaranmasında sürətlənmə
Sonradan baş qaldıracaq ağır psixi emosional pozğunluqların qarşısının alınması
Növbəti addımlarda başqalarına qarşı intiqam və bədbinlikdən çəkindirmək

Məyusluq və ya reallıq mərhələsi ilə üzləşmək – (hadisədən 2-3 ay sonra baş verir).

Yəni insanlar öz itkilərini və itirdiklərinin ölçüsünü dərk edirlər. İnsanlar yenidən əhval-ruhiyyəni itirir, narahat, yorğun və köməksiz olurlar. İnsanlar alınan yardımın onlar üçün kifayət etmədiyi qənaətinə gələ bilir və ya aldıqlarını başqaları ilə müqayisə etməyə başlaya bilirlər. Onlar narahat, həssas olurlar və özlərini çox tənha hiss edirlər. Psixoloji cəhətdən onların daha çox dəstəyə ehtiyacı var. Xəsarət almış insanlarda ümid və özünə inam ruhu yaratmaq çox vacibdir. Yardım işçiləri və yardımın paylanmasına məsul olan şəxslər məhsulları insanlar arasında ədalətli və eyni zamanda hörmətlə bölüşdürmək üçün əllərindən gələni etməlidirlər.

Yenidən təşkil və ya bərpa mərhələsi – Fəlakətlərdən sonra insanların psixoloji reaksiyaları müxtəlif mərhələlərdə fərqli olur, biz bu fərqləri tanımalı və onlarla uyğun şəkildə davranmalıyıq. Bu mərhələ yenidən qurulma vaxtı adlanır və insanlar öz həyatlarını yenidən qururlar. Onlar yavaş-yavaş başa düşürlər ki, özlərinə arxalanmalıdırlar. Müvafiq qurumlar çalışmalıdırlar ki, alınan yardımlar zərərçəkənlərin iştirakı ilə ədalətli şəkildə paylansın. Qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə tam diqqət və qayğının olmaması sağ qalanlarda düşmən, diskomfort hissinin qalmasına və ya yaranmasına səbəb olacaqdır.

Fəlakətlərdə həssas qruplar

Uşaqlar
Yeniyetmələr və Gənclər
Qadınlar
Yaşlılar

Uşaqlar: Bir çox insanlar “uşaqlar hər şeyi tez unudurlar” və ya “uşağdı hələ heç nə başa düşmür” və hətta “ağır bir travma alsa belə, tez sağalacağını” düşünürlər, bu düşüncə tərzi uşaqlara daha az diqqət yetirirlər. Bu da səbəb olur uşaqlarda təhsilin aşağı düşməsi, və ya məktəbə getməkdən imtina etməsi, qəsdən inadkar davranışlar etməsi. Yadda saxlayın ki uşaqlar müxtəlif yaşlarda fərqli reaksiyalar və simptomlar göstərə bilər.

Məktəbəqədər yaş (1-5 yaş) kimi davranışların baş verməsi; Ayrılıq qorxusu və valideynlərə çox yapışmaq, yad insanlardan qorxmaq və başqalarına inamsızlıq, qaranlıqdan qorxmaq, tək yatmaqdan imtina etmək, xəyali əşyalardan və ya heyvanlardan qorxmaq, qorxulu yuxular görmək, yataq islatma, barmaq əmmə kimi erkən inkişaf davranışlarına qayıtmaq , həddindən artıq və aqressiv fəaliyyət, nitq pozğunluğu və səssizlik çox yayğındır.

İbtidai məktəb uşaqları (6-11 yaş): kədərlənmə, təkrarlanan oyunlar, yuxu problemləri, narahatlıq və ailə üzvlərinin taleyi ilə bağlı narahatlıq, təhsillə bağlı problemlər, anoreksiya-iştahsızlıq, yataq islatma, aqressivlik, qarın ağrısı, baş ağrısı kimi fiziki şikayətlər. Bu uşaqların ən mühüm problemlərindəndir.

Yeniyetmələr və gənclər: qarın ağrıları, baş ağrıları, dəri xəstəlikləri, naməlum ağrılar, yuxu problemləri və kabuslar, başqaları ilə dava və əsəbilik, təhsildə geriləmə, siqaret və ya narkotikə meyl, evdə və məktəbdə aqressivlik və üsyan kimi fiziki əlamətlər. Kədərlənmə, əyləncə və ya dostlarla qrup fəaliyyətlərinə marağın itməsi yeniyetmələrin və gənclərin göstərdiyi əsas reaksiyalar və simptomlar arasındadır.

Qadınlar: İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə qadınlar kişilərdən daha çox fəlakətlərdən dünyasını itirirlər. Ümumiyyətlə, qadınlarda fəlakətlərdən sonra daha çox psixoloji simptomlar və reaksiyalar olur. Qadınlar adətən uşaqlara qayğı göstərmək kimi əsas rola malikdirlər və uşaqları üçün fəlakət zonasını tərk etmək ehtimalı azdır. Fəlakətlərdən sonra onların təhlükəsizliyi daha çox təhdid də olur.
Yaşlılar: Fəlakətlər zamanı yaşlılar daha çox risk altındadır. Onlarda depressiya adətən diqqətdən kənarda qalır, çünki simptomları gənclərdən fərqlidir, məsələn, onlarda unutqanlıq və ya diqqətin yayınması depressiyanın əlaməti ola bilər ki, bu da bəzən qocalığa aid edilir və diqqətdən kənarda qalır.

Fəlakətlərdən sonra xəsarət almış insanlarda stresslər

Binaların dağılması, avtomobillərin zədələnməsi və digər və aktivlərin itirilməsi
Komunal xidmətlərinin kəsilməsi; Su, işıq, telefon, qaz və sair kimi
Ürək ağrıdan səhnələrlə qarşılaşmaq; Qohumların və tanışların cəsədləri
Dağıntılar altından köməyə çağıran insanların səsi
Hər cür fiziki xəsarətlərin baş verməsi
Adekvat tibbi və səhiyyə xidmətlərinin olmaması
Qalmaq üçün təhlükəsiz yerin olmaması
Aclıq və susuzluğu təmin etmək üçün lazım olan qida çatışmazlığı

Fəlakətlərdən sonra zərər çəkmiş insanlarda ümumi reaksiyalar və simptomlar

Qəzəb: Məyusluq və uğursuzluqla əlaqələndirilir, xüsusən də insanlar uğursuzluğu inkar etməyə çalışdıqda.
Təşviş: narahatçılıq və ya qərar qəbul etmək və hərəkət edə bilməmək şəklində özünü göstərir.
Qorxu: Qorxu ətrafa yönəldilə bilər, məsələn, tək qalmaq, sağ qalanları itirmək, təkrarlanan fəlakət qorxusu.
Özünü danlamaq: İnsan pis hadisənin qarşısını almadığına və ya kifayət qədər kömək etmədiyinə görə özünü və ya başqaların günahlandıra bilir.
Məyusluq: İnsanlar bir arzuya çatmaqda maneələrlə qarşılaşdıqda, məyusluq yaşayırlar.
Ümidsizlik: insan fəaliyyətlərdən və şəxsiyyətlərarası münasibətlərdən uzaqlaşa və təcrid oluna bilər.
Günah: Bir insan fərqli davrana bilmədiyi və ya başqalarına kömək edə bilmədiyi üçün özünü günahkar hiss edə bilər.
Kədər : insan enerji, zövq və həyat həvəsi çatışmazlığı hiss edər ki bu da hərəkətlərində və üzündə görünər.
Narahat düşüncələr və xatirələr: İstənilən vaxt istər-istəməz, ağlına gələn ruminasiya fikirlər və ya xatirələr.
Zəiflik: insan özünü kövrək və etibarsız hiss edir və ətraf mühiti daha təhlükəli və riskli yer kimi təsəvvür edir.
Həddindən artıq həyəcan: Ürək çarpıntılarının fiziki simptomları və kiçik stimullar qarşısında narahatlığın zehni simptomları ilə özünü göstərir.
Qaçma : Hadisəni xatırlamamaqda, idrak və şüurlu qaçma şəklində özünü göstərir.

Fəlakətlərdən sonra böhranın səbəb olduğu bəzi idarəçi, müdür və məsul şəxslərin qeyri-adekvat psixoloji reaksiyaları

İnkar və inamsızlıq: Böhranda əsəb təzyiqindən əziyyət çəkən və emosional reaksiyalarını idarə etməyə hazır olmayan rəhbərlik, uyğun qərarlar vermək əvəzinə, öz yerində quruyur. O, məəttəl qalır və belə böhrana inanmır. Bu vəziyyətdə ağlına gələn ilk həll yolu tətbiq edib vəziyyəti daha da pisləşdirir, ya da vaxt itirərək qərar verə bilmədikləri üçün bir çox fürsəti itirirlər.
Uğursuzluğun qəbulu : Qəzaların yaratdığı böhrana tab gətirməyəndə insanlar hər şeyin bitdiyi qənaətinə gələ bilər, geri çəkilər, heç nə etməz, heç nə deməz və az qala iflic vəziyyətinə düşə bilər.
Çaxnaşma: Bu vəziyyət uğursuzluğu qəbul etdikdən sonra baş verir və onun təsirlərinin aşkarlanması ilə bütün alt qrup tabeçi və icraçı şəxslər panikaya düşür və dərhal hərəkətə keçməli olduqlarını çaşqın və qorxu hissi ilə edərlər. Hara getdiyini, nə işlə məşğul olduğunu bilmədən edilən bu düşüncəsiz və ağılsız hərəkətlər vəziyyəti daha da pisləşdirər.
Səhlənkarlıq: Bəzi rəhbərlər qəza və böhranlardan sonra məlumatsızlıq və hazırsızlıqdan belə nəticəyə gələ bilərlər ki, böhran işini tabeli təşkilatlar görəcək və hər hansı qərarların qəbuluna qarışmaqdan çəkinirlər ki, bu da problemlərin yaranmasına səbəb olar.
Başqalarını günahlandırmaq: İstənilən böhranda həqiqi və ya xəyali bir səbəb tapmaq vəsvəsədən başqa bir şey deyil. İdarəçi rəhbərlər bəhanə gətirmək və başqalarını günahlandırmaq əvəzinə böhranı anlamaq və onu idarə etmək üçün hərəkətə keçməlidirlər.
Başqalarının hisslərini incitmək: Rəhbərlərin bəzi hərəkətləri və davranışları böhran zamanı başqalarının hisslərini incitməyə gətirib çıxarır. Tabeçiliyində olan icraçılar, iyerarxiyadakı işçilərlə necə davranmaq və onlarla necə rəftar etməli, olduğuna diqqət olmazsa (hər növ könüllülər və xüsusən də media agentləri) böhranın artmasına kömək edə bilər.

Fəlakətlərin səbəb olduğu ümumi psixi pozğunluqlar

Pozuntu və ya kəskin stress reaksiyaları
Travma sonrası sinir pozğunluğu
Somatik pozğunluq
Yas tutmaq
Depressiya

Fəlakətlərdən sonra zərərçəkənlərlə işin əsas prinsipləri

İnsanların öz hisslərini ifadə etməsinə mane olmayın:

Evakuasiya və asanlaşdırma sağ qalanlara daha çox sülh və daha az ekstremal reaksiyalar əldə etməyə kömək edir. Buna görə də, sağ qalanlarla empati qurarkən, onların hisslərinin ifadəsinə və emosional boşalmasına hörmətlə yanaşmaq və “ağlamamaq” tövsiyə edilməməsi lazımdır. Yalnız onların ifrat reaksiyalarına nəzarət etmək və bu zaman müdaxilə etmək olar, məsələn; bədəninə, özünə aşırı zərər vermənin qarşısı alınmalıdır.

Sağ qalanlara düzgün məlumat vermək:

İnsanları fəlakətlə üzləşən zaman narahat edən əsas məsələlərdən biri ilk növbədə övladlarına, qohumlarına və tanışlarına zərər vura bilməsidir. Bu baxımdan önəmli olan sağ qalanlara düzgün məlumat verməkdir. Ancaq hadisələr baş verəndə pis xəbərlər də olur. Bizdən valideynlərimin sağ olub-olmadığını soruşa bilərlər. Mənim uşaqlarımdan xəbərin var? Bütün hallarda sağ qalanlara düzgün və əlçatan məlumat vermək lazımdır.

Məqsədli yalanlar söyləməyin:

Bəzən insanları incitməmək üçün məqsədəuyğun yalanlar söyləməyə həvəslənirik, lakin bu düzgün və məntiqli deyil. Çünki bu, qeyri-etik olmaqla yanaşı, həm də kömək edən olaraq bizə olan ictimai inamı azaldır. Pis xəbərin olduğu hallarda, xüsusən də yaralıya dəstək olmaq üçün bir şəxs və ya insanlar iştirak etdikdə, tədricən və mümkün qədər ictimaiyyətə çatdırılmalıdır.

İnsanları yaxınlarının cəsədlərini görməkdən məhrum etməyin:

Əgər insan sevdiyini itiribsə, sevdiyi adamın ölümünü qəbul etsin. Onun ölümü ilə bağlı hər hansı məlumatınız varsa, deyə bilərsiniz. Yalnız meyitin və ya ölüm səhnəsinin ürəkağrıdan və dəhşətli olduğu hallarda meyitin bir hissəsi görünməli və meyiti görmək üçün uyğun baxış məsafəsi təmin edilməlidir.

İctimai yığıncaqlarda iştirak edin:

Şübhəsiz ki, sağ qalanlar arasında həkimlərin və əlaqədar qurumların və ruhanilərin təsəlliverici olması zərərçəkənlərin psixoloji vəziyyətinə kömək etməkdə mühüm təsirə malikdir və bu əlaqə nə qədər çox və keyfiyyətcə yüksək olarsa, onlar bir o qədər rahatlıq əldə edərlər. Bütün sağ qalanların toplanmasına və yığıncaqlara kömək etmək və onların hazırkı vəziyyətini bilmək də onların rahatlığı və ruhi tarazlığı üçün bir amildir.

İnsanları sakitləşdirmək üçün onların dini inanclarından istifadə edin:

Bir çox hallarda insanların dini inancları onları sakitləşdirmək üçün istifadə oluna bilər, lakin gərgin stimullaşdırma nəticəsində qeyri-münasib reaksiya göstərirsə, fəlsəfi müzakirəyə girmək olmaz. Hadisənin ilk saatlarında duaya müraciət etmək emosional rahatlamada və psixi gərginliyin azalmasında mühüm rol oynayır. Güclü dini inanclara sahib olmaq və onlara arxalanmaq bədbəxt hadisələr və fəlakətlər nəticəsində yaranan psixoloji fəsadların şiddətini azaltmaqda çox mühüm rol oynaya bilir.

Qədərə və təqdirə inamın və hər cür səmavi bəlanın ilahi bir imtahan olduğunu və ondan qürurla çıxması lazım olduğunu bəyan etmək, rəhmətə gedənlərin və möminlərin daha yaxşı qəbul etməsinə, həmçinin müsibətlərin yaratdığı gərginlik zehni anlayışının rənginin azalmasına təsir edir. Məscidlərdə dini məclislərin təşkili, namaz qılınması, sağ qalanların cənazə namazına qrup halında və məscidlərdə geniş şəkildə qatılmağa sövq edilməsi insanların emosional təxliyyəsinə səbəb olacaq.

Yardım xidmətləri göstərmək üçün sağ qalanlardan istifadə edin:

Sağ qalanları yardımda iştirak etməyə həvəsləndirmək, hadisənin ilk saatlarında həmrəylik və kollektiv iştirak hissini gücləndirə və psixoloji təzyiq faktorunun azaldılmasında təsirli ola bilər. Adətən baş vermiş fəlakətdən və böyük hadisədən sonra sağ qalanlar arasında həmrəylik hissi daha da artır və bu müvafiq müdafiə reaksiyası xilasetmə işlərinə maneə kimi baxmaqdansa, icra orqanları tərəfindən gücləndirilməlidir. Bu baxımdan onlar yaralıların yerindən tərpədilməsi, qida paylanması, ilkin məişət ehtiyaclarının təminedilməsi və sair.

Sağ qalanlara yaşayış yerini seçmək hüququ verin:

Zəlzələ və s. kimi fəlakətlərdən sonra digər mühüm məsələlərdən biri də qeyri-adi yerlərdə qısa müddət, bəzən də uzun müddət yaşamağa məcbur edilməsidir. Məsələn, çadırlar, uçuq-sökük evlər və əvvəllər yaşayış üçün əlverişli olmayan yerlər və ya ehtiyacları nəzərə alınmadan onlar üçün ayrılmış məkanlar, məsələn, düşərgələrdə yerləşdirilmələr.

Bu üsul icra orqanlarına dəstək xidmətləri göstərməyi asanlaşdırsa da, zərərçəkənlər adətən düşərgədə yaşamaqdansa, uçuq-sökük evlərinin yanında çadırda yaşamağa üstünlük verirlər. Digər tərəfdən, bəzi ailələr digər ailələrlə bir dam altında yaşamalı olurlar. Mədəni xüsusiyyətləri və mövcud mentalitet maneələrini nəzərə alsaq, bu sahədə seçim hüququ sağ qalanlara nisbi aramlıq gətirə bilər.

Bir dam altında bir neçə ailə ilə birlikdə yaşamaq, yoldaşılıq vasitəsilə icmada iştirak hissi və emosional boşalma hissi yaratmaqla müsbət nəticələr verə bilər, lakin fərdi və ailə müstəqilliyinin azaldılması və ailə məxfiliyinin məhv olması onun əhəmiyyətli mənfi nəticələrindən biridir.

Qəza yerində olmaq və emosiyaları eyni yerdə ifadə etmək, emosiyaların sərbəst buraxılmasında təsirli ola bilir, ona görə də insanları yaşadıqları yerdən zorla uzaqlaşdırmağa çalışmamaq lazımdır. Lakin onların qalmalarının davam etməsi ilə bağlı risklər varsa, ciddi xəbərdarlıq edilməli və idarə olunmalıdır. Zəruri hallarda məntəqənin əsas adamları vasitəsilə zərərçəkənləri qane etmək lazımdır. Qeyd edək ki, sağ qalanlar üçün təyin olunmuş düşərgələr yaşadıqları yerə mümkün qədər yaxın olmalıdır ki, əməliyyatları müşahidə edə bilsinlər. Təcrübə göstərir ki, xalqımız düşərgələrdə məskunlaşmaqda maraqlı deyillər.

Uşaqlara xüsusi şəkildə davranın:
Mümkün qədər, uşaqlar valideynlərindən ayrılmamalıdırlar.
Ana yaralıdırsa da, uşaqları müalicə üçün onunla göndərməyə çalışın.
Uşaq yaralanırsa, anası, atası və ya yaxın qohumu onunla birlikdə göndərilməlidir.
Əgər uşaq körpədirsə və anası vəfat edibsə, onu əsas baxıcıya həvalə etməyə çalışın.
Əgər uşağın anası vəfat edibsə, atası və ya digər qohumları daimi olaraq onun yanında olmalıdır.
Uşaqları qohumuna əmanət edilməsinə üstünlük verilməlidir. Məsələn xala, dayı, nənə və ya baba kimi
Ölən atadan və ya anadan istifadəyə yararlı əşyalar qalıbsa, övladlarına verilməlidir.
Uşaqlar üçün oyun və əyləncə vasitələrinin təmin edilməsi lazımdır.
Rəsm çəkmək üçün imkanların olması uşağın emosional sərbəst buraxılması üçün təsirli olacaqdır.
Uyğun (şad) musiqi ifası da bəzən təsirli olur.

Fəlakət zonasına daxil olanda xilasedici kimi nə etmək lazımdır?

Zərər çəkenlərlə düzgün ünsiyyət qurun. İnsanlara düzgün məlumat verin və əmin olmadığımız şeyləri söyləməkdən çəkinin. İnsanları sevdiklərinin cənazəsini ziyarət etməkdən məhrum etməməliyik. İnsanlar sevdiklərinin ölümünün reallığını qəbul etsinlər. İnsanların öz hisslərini ifadə etməsinə mane olmayın, insanları dəfn mərasimlərində və xüsusilə cənazə namazında iştirak etməyə təşviq edin. İnsanları ictimai fəaliyyətlərdə və yenidənqurma işlərində iştirak etməyə həvəsləndirin. Uşaqları valideynlərindən ayırmayın. Uşaqlara hissləri, düşüncələri, narahatlıqları və qorxuları haqqında sizinlə danışmaq şansı verin. Uşağın suallarına vicdanla cavab verin. Hər yaşda olan uşaqların qidalanma və gigiyena ehtiyaclarına diqqət yetirin. Uşaqlar üçün oyun və əyləncə obyektləri təmin edin. Uşaqlarda yataq islatma kimi davranışları qəbul edin və onları günahlandırmayın.

Psixososial dəstək qrupuna kimləri yönəltməlisiz?

Aşağıdakı halları olan insanlarla qarşılaşsanız, onları psixo-sosial dəstək qrupuna yönəldin:

Şiddətli narahatlığı olan insanlar: (narahatlıq, təşviş və iztirablar, yenidən pis hadisələrin baş verməsini düşünən, ürək döyüntüsü, nəfəs darlığı).
Depressiya keçirən insanlar: (həyata maraqsızlıq və kədər hissi, ümidsizlik, həyatdan həzz almamaq, ölüm haqqında çox düşünmək, özünün və başqalarının itirməsindən qayğılanan).
Hadisəni yenidən yaşayan insanlar: (sanki eyni fəlakət yenə təkrarlanır).
Psikotik simptomları olan insanlar: Stressli vəziyyətlərdə psixoloji simptomları və xəstəlikləri olan insanlar psixotik simptomlar daha çox şiddətlənə bilər: sayıqlama, öz-özünə danışmaq və ya agonist dərman istifadəçiləri (metadon, buprenorfin və ya tincture) ilə müalicə olunanlar. Fəlakətlərdə olan bu insanlar dərmanlara çıxışın olmaması səbəbindən simptom və məhrumiyyət əlamətlərindən əziyyət çəkirlər alternativ müalicə üçün həkimə müraciət etməlidirlər.

Özünüzə necə qulluq etməli?

Xilasedici kimi vəzifəniz zamanı çox təzyiqlə üzləşə bilirsiniz. Bu ruhi təzyiqlər kimi simptomlar ola bilər; Həddindən artıq tükənməyə, həddindən artıq yorğunluğa, mənəviyyat itkisinə, diqqəti cəmləyə bilməməyə, baş ağrısına, yuxusuzluğa, səmərəsizliyə səbəb ola bilər.

Bu simptomları aradan qaldırmaq üçün nə etmək lazımdır?

İnsanların fəlakətlər və gözlənilməz hadisələr zamanı qarşılaşacaqları stresə nəzarət etmək üçün xilasedicilər qarşısında təlimlərin keçirilməsi, belə problemlərin qarşısını ala bilir. Buna görə də, stresə nəzarət etmək və qəzəb kimi güclü duyğuları idarə etmək bacarıqlarını öyrənmək bu cür problemlərin həllində faydalı ola bilər.

Son söz: Sağ qalanları hekayələri və baş verənlər, xüsusən də hekayənin təfərrüatları haqqında danışmağa məcbur etməyin.

İnsanlara “hər şey yaxşı olacaq” və ya “heç olmasa sağ qaldın” kimi lazımsız arxayınlıqlar verməyin. Bu cümlələri söyləmək insanı daha az sakitləşdirir.

İnsanlara necə düşünməli, hiss etməli olduqlarını və ya əvvəllər nə etməli olduqlarını söyləməyin. Bu, özünü effektivliyi azaldır və günahkarlığı artırır.

Yerinə yetirilməsi mümkün olmayan vədlər verməyin. Yerinə yetirilməyən vədlər insanda ümidin azalmasına gətirib çıxaracaq və çoxlu arzuolunmaz nəticələr verəcək. Mövcud xidmət və hərəkət və fəaliyyətləri tənqid etməyin, çünki bu, insanların ümid və rahatlığının azalmasına səbəb olur.

Allahdan dünyasını dəyişən insanlarımıza rəhmət qalanlara səbr və sağlamlıq diləyirəm.